Terapia schematów – tryby schematów

Schematy ujawniają założenia leżące u podstaw naszych przekonań. To coś więcej niż tylko negatywne myśli („To się nigdy nie uda”). I coś więcej niż reguły („Nie wolno złościć się na ojca”). Na poziomie schematów podstawowe przekonania mają charakter bezwarunkowy („Jestem bezwartościowy”).

Schematy są niczym krótkie filmiki zawierające złożone wspomnienia, w tym silne emocje oraz reakcje ciała.

Wywierają wpływ na całą osobę. Gdy się uruchomią, odbywasz podróż do przeszłości, gdzie kolejny raz wpadasz w stare życiowe pułapki z okresu dzieciństwa. Na świat, który otacza cię dzisiaj, spoglądasz przez swoje „dziecięce okulary”. Schematy stanowią podstawę tego, jak postrzegamy siebie oraz innych ludzi, a także fundament naszego postępowania. Są miejscem krzyżowania się myśli, emocji, postaw i tendencji behawioralnych, które choć mogą mieć odmienne ścieżki neuronalne w mózgu, to spotykają się w schemacie, gdy ten zostaje uruchomiony. Young opracował kompleksową listę wczesnych nieadaptacyjnych schematów, które zdefiniował jako „szkodliwe dla jednostki wzorce emocjonalne i poznawcze wywodzące się z wczesnego dzieciństwa i powtarzane przez całe życie”.

Stanowią one swoistą matrycę stylów myślenia, reakcji emocjonalnych i charakterystycznych zachowań w świecie dziecka, a później dorosłego.

Najsilniejsze schematy rozpoznajemy po tym, że łatwo je uruchomić, a także po dużej intensywności emocji i towarzyszącym im długotrwałym dystresie (cierpieniu psychicznym). Choć w dzieciństwie pomagały przetrwać, będąc najlepszym lub jedynym możliwym rozwiązaniem, to w życiu dorosłym zwykle są nieadekwatne, nieadaptacyjne, ograniczające. Są jednak silnie zakorzenione, często poza naszą świadomą kontrolą. Pod wpływem powtarzających się negatywnych doświadczeń strategie radzenia sobie na schematach dodatkowo się usztywniają i stają się niczym dobrze wydeptane ścieżki postępowania.

Rozpoznać i zrozumieć schematy

Przedstawiona poniżej lista schematów była na przestrzeni ostatnich dwudziestu lat rewidowana i aktualizowana. Krótkie objaśnienia opierają się przede wszystkim na pracach Jeffreya E. Younga i Arnouda Arntza. Schematy zostały podzielone na pięć kategorii (nazywanych obszarami): rozłączenie i odrzucenie, osłabiona autonomia i brak dokonań, uszkodzone granice, na-kierowanie na innych, nadmierna czujność i zahamowanie.

Pierwszy obszar: rozłączenie i odrzucenie

Ten obszar obejmuje trudności w sferze przywiązania. Należące do niego schematy wiążą się z brakiem poczucia bezpieczeństwa i stabilności w relacjach interpersonalnych. Osoby z silnymi schematami z tego obszaru nie potrafią nawiązywać relacji z ludźmi. Zakładają, że nie można liczyć na innych – na wsparcie, empatię ani szacunek z ich strony. Mogą pochodzić z rodziny, w której były chłodno traktowane i odrzucane. Mogło im brakować emocjonalnego wsparcia, w skrajnych przypadkach nawet podstawowej opieki rodzicielskiej. Opiekunowie byli nieprzewidywalni, nie interesowali się dzieckiem lub stosowali przemoc.

1. Opuszczenie / Niestabilność Więzi. Osoba przewiduje, że straci każdego, do kogo jest emocjonalnie przywiązana. Ważne postaci postrzega jako zawodne i nieprzewidywalne, jeśli chodzi o zdolność lub chęć zaoferowania opieki. Uważa, że wszelkie związki w końcu i tak się rozpadną. Żyje w przekonaniu, że jej partner odejdzie lub umrze.

2. Nieufność/Skrzywdzenie. Osoba jest przekonana, że w taki czy inny sposób ludzie w końcu ją wykorzystają. Oczekuje, że zostanie skrzywdzona, oszukana, zmanipulowana lub upokorzona.

3. Deprywacja Emocjonalna. Osoba wierzy, że inni ludzie nie zaspokoją należycie jej podstawowych potrzeb, być może nie zrobią tego wcale. Chodzi tu zarówno o potrzeby fizyczne, jak i o potrzebę empatii, czułości, ochrony, przyjaźni i troski emocjonalnej. Najczęstsza jest obawa przed deprywacją potrzeb: troskliwej opieki, empatii i ochrony.

4. Wadliwość/Wstyd. Osoba czuje się ułomna i zła. Jest przekonana, że gdy tylko inni ludzie lepiej ją poznają, odkryją jej wady. A wtedy nie będą chcieli mieć z nią do czynienia. Dla nikogo nie będzie warta miłości. Taka osoba nadmiernie przejmuje się oceną innych ludzi. Schematowi zawsze towarzyszy poczucie wstydu.

5. Izolacja Społeczna / Wyobcowanie. Osoba ma poczucie, że jest odizolowana od reszty świata, inna niż wszyscy i nigdzie nie pasuje.

Drugi obszar: osłabiona autonomia i brak dokonań

Osoby ze schematami z tego obszaru są przekonane, że nie potrafią samo-dzielnie funkcjonować ani osiągać swoich celów. Zwykle pochodzą z rodziny, której członkowie trzymali się siebie kurczowo i nie byli w stanie się od niej uwolnić. Takie osoby mogły być nadmiernie chronione przez rodzinę, mogło im brakować wsparcia innych ludzi albo mogły być wielokrotnie zniechęcane do samodzielności.

6. Zależność/Niekompetencja. Osoba nie czuje się zdolna do tego, by brać na siebie codzienne obowiązki, nie potrafi samodzielnie funkcjonować. W różnych sytuacjach czuje się zależna od innych. Brak jej pewności siebie, by podejmować decyzje czy próbować czegoś nowego. Czuje się całkowicie bezradna.

7. Podatność na Zranienie lub Zachorowanie. Osoba jest przekonana, że w każdej chwili może się zdarzyć coś strasznego i nikt ani nic jej przed tym nie uchroni. Obawia się katastrofy zdrowotnej i psychicznej, dlatego podejmuje nadzwyczajne środki ostrożności, by jej uniknąć.

8. Uwikłanie Emocjonalne / Nie w Pełni Rozwinięte Ja. Osoba nadmiernie angażuje się w relację z jednym opiekunem lub kilkoma opiekunami. Tego rodzaju stopienie w jedno uniemożliwia rozwój własnej, odrębnej tożsamości. Czasami pojawia się myśl, że w pojedynkę, bez drugiego człowieka, się nie istnieje. Taka osoba ma poczucie pustki i nie widzi dla siebie żadnych celów.

9. Porażka. Osoba jest przekonana, że jej osiągnięcia w pracy, edukacji, sporcie czy w innych ważnych dla niej obszarach nigdy nie dorównają osiągnięciom kolegów. Czuje się głupia, ograniczona, niedouczona, pozbawiona talentu. Nawet nie próbuje niczego osiągnąć, gdyż jest bezwarunkowo przekonana, że to i tak nic nie da.

Trzeci obszar: uszkodzone granice

Osoby ze schematami z tego obszaru cechują: nieadekwatne granice, brak poczucia odpowiedzialności, mała tolerancja na frustrację. Mają one trudności z wyznaczaniem sobie realistycznych celów długoterminowych oraz we współpracy z ludźmi. Mogą pochodzić z rodziny, w której nie były w odpowiednim stopniu ukierunkowane albo w której nabyły poczucia wyższości w stosunku do reszty świata.

10. Roszczeniowość/Wielkościowość. Osoba sądzi, że jest lepsza od innych ludzi i przysługują jej szczególne prawa. Że nie musi przestrzegać zwyczajowych reguł życia społecznego ani spełniać oczekiwań otoczenia. Że może robić to, co chce, nie licząc się przy tym z innymi, a wszystko i tak ujdzie jej na sucho. Zasadniczym wątkiem jest tu władza i kontrola nad sytuacją oraz nad ludźmi. Empatia jest rzadka.

11. Niedostateczna Samokontrola i Samodyscyplina. Osoba nie toleruje frustracji w osiąganiu własnych celów i łatwo się poddaje. Umiejętność tłumienia uczuć i impulsów jest bardzo słabo rozwinięta. Zdarza się unikanie wszelkiego dyskomfortu.

Czwarty obszar: nakierowanie na innych

Osoby ze schematami z tego obszaru przedkładają potrzeby innych ludzi nad własne, które tłumią. Takie postępowanie ma im zapewnić miłość i aprobatę innych. Zwykle w rodzinie pochodzenia dziecko obdarzane było miłością warunkową. Potrzeby i pozycja rodziców miały pierwszeństwo przed potrzebami dziecka.

12. Podporządkowanie się. Osoba poświęca się i podporządkowuje woli innych, aby uniknąć negatywnych konsekwencji. Może wyrzec się większości własnych potrzeb emocjonalnych. Uważa, że jej pragnienia, opinie czy uczucia są dla innych mało istotne. To często prowadzi do nagromadzenia tłumionej wściekłości, która następnie zostaje wyrażona w nieadekwatny sposób poprzez zachowania bierno-agresywne albo objawy psychosomatyczne.

13. Samopoświęcenie. Osoba dobrowolnie i regularnie poświęca własne potrzeby dla innych, których postrzega jako słabszych od siebie. Jeśli podejmuje działania zmierzające do zaspokojenia własnych potrzeb, na ogół czuje się winna. Przejawia nadmierną wrażliwość na cierpienie innych ludzi. Na dłuższą metę może zacząć mieć żal do tych, o których się troszczyła i dla których się poświęcała.

14. Poszukiwanie Akceptacji i Uznania. Osoba poszukuje aprobaty, docenienia, uznania albo podziwu. Robi to kosztem zaspokojenia własnych potrzeb. Czasami wywołuje to nadmierne pragnienie wysokiej pozycji, urody i aprobaty społecznej.

Piąty obszar: nadmierna czujność i zahamowanie

Osoby ze schematami z tego obszaru tłumią spontaniczne uczucia i potrzeby, oraz kierują się własnym zbiorem surowych reguł i wartości kosztem auto-ekspresji i troski o siebie. Prawdopodobnie w rodzinie pochodzenia kładziono duży nacisk na osiągnięcia, dążenie do perfekcji i tłumienie emocji. Opiekunowie byli krytyczni, pesymistycznie nastawieni. Chętnie moralizowali, a jednocześnie oczekiwali spełniania wygórowanych standardów.

15. Negatywizm/Pesymizm. Osoba zawsze dostrzega negatywną stronę rzeczy, a ignoruje aspekty pozytywne. Wszystko przecież i tak skończy się źle, nawet jeśli teraz układa się dobrze. Taka osoba stale się czymś zamartwia, jest nadmiernie czujna. Często narzeka i nie ma odwagi podejmować decyzji.

16. Zahamowanie Emocjonalne. Osoba ściśle kontroluje emocje i impulsy, ponieważ uważa, że ich wyrażanie zrani innych ludzi lub wzbudzi w niej poczucie wstydu bądź opuszczenia czy obniży jej poczucie własnej wartości. Unika więc spontanicznej ekspresji takich emocji, jak złość, smutek i radość. Unika także konfliktów. Często zdaje się odłączona i przesadnie racjonalna.

17. Nadmierne Wymagania / Nadmiemy Krytycyzm. Osoba wierzy, że nigdy nie będzie dostatecznie dobra i musi się bardziej starać. Aby uniknąć krytyki, próbuje sprostać niezwykle wygórowanym osobistym standardom. Jest krytyczna wobec samej siebie i wobec innych ludzi. Taka postawa prowadzi do perfekcjonizmu, ukształtowania sztywnych zasad, czasami także do nadmiernego zaabsorbowania czasem i wydajnością. Jednostka płaci za to wysoką cenę, ponieważ nie może czerpać radości z życia, odprężyć się ani utrzymać dobrych relacji z ludźmi.

18. Bezwzględna Surowość. Osoba uważa, że każdy powinien być surowo karany za swoje błędy. Jest agresywna, nietolerancyjna i niecierpliwa. Nie wybacza błędów. Nie bierze pod uwagę okoliczności ani uczuć tego, kto popełnił błąd.

Zaproponowano jeszcze dziewiętnasty schemat, Nieatrakcyjność Społeczną, ale tylko osiemnaście wyżej wymienionych ocenia trzecia wersja Kwestionariu-sza Schematów Younga (Young Schema Questionnaire, version 3 — YSQ-3). Owo  narzędzie pomaga wyłonić najważniejsze schematy do pracy terapeutycznej.

Nieadaptacyjne schematy utrudniają ludziom dostrzeganie, dopuszczanie do siebie i zaspokajanie własnych potrzeb. 

Myśl o schematach jak o obszarach emocjonalnego uczenia się. Stanowią one głęboko zakorzenione założenia odnoszącego się do nas samych i ogólnie do życia. Ich zrozumienie pomoże ci pojąć, co się dzieje w twoim życiu. Pierwsze trzy obszary schematów obejmują schematy bezwarunkowe, zwane też podstawowymi. Reprezentują bezpośredni wpływ na „wewnętrzne dziecko” i jego reakcje emocjonalne. Obszary czwarty i piąty obejmują schematy warunkowe, czy też kompensacyjne reakcje radzenia sobie, które są odpowiedzią jednostki na schematy z dwóch pierwszych obszarów. Możesz na przykład poświęcać się (schemat 13), by nie dopuścić do deprywacji emocjonalnej (schemat 3), stawiać sobie nadmierne wymagania (schemat 17), by unikać porażki (schemat 9), albo wykształcić schemat Negatywizmu/Pesymizmu (schemat 15), by zredukować podatność na zranienie (schemat 7).

Czy dostrzegasz schematy, które są aktywne w Twoim życiu?

Nietrudno się domyślić, że tego rodzaju wzorce mogą zaburzyć równowagę emocjonalną i zmniejszyć zadowolenie z życia. Kształtują one twoją osobowość. Ich wpływ na Ciebie, Twoje życie i relacje z ludźmi jest oczywisty.

Udostępniając (poniżej szybka opcja), “lajkując” pomagasz dotrzeć temu artykułowi do większej liczby osób. Jeśli możesz podziel się tym artykułem ze znajomymi.

Artykuł na podstawie “Emocjonalne pułapki w związakach” Gdańskiego Wydawnictwa Psychologicznego