You are currently viewing Osobowość unikająca – charakterystyka
osobowość unikająca

Osobowość unikająca – charakterystyka

Osobowość unikająca

Osobowość unikająca (AVPD) to trwały wzorzec zachowań związany z zahamowaniem społecznym, poczuciem nieadekwatności i wrażliwością na odrzucenie, który powoduje problemy w sytuacjach zawodowych i związkach. Większość ludzi od czasu do czasu wykorzystuje w życiu strategię unikania, zwłaszcza w obliczu lęku, który chce od siebie oddalić, albo trudnych życiowych wyborów i sytuacji. Osobowość unikającą natomiast charakteryzuje utrwalony wzorzec unikania w sferze zachowań, emocji i poznania, który nierzadko przeszkadza w spełnianiu osobistych pragnień i osiąganiu celów.

Osobowość unikająca – charakterystyka

W sferze poznawczej do głównych elementów podtrzymujących skłonność do unikania należą: dezaprobata wobec siebie, przekonanie, że nieprzyjemne myśli i emocje są nie do zniesienia, oraz założenie, iż pokazanie „prawdy o sobie” lub asertywne wyrażenie własnych opinii spotka się z odrzuceniem.

Osoby z unikowym zaburzeniem osobowości pragną miłości, akceptacji i przyjaźni, lecz często mają niewielu przyjaciół i z nikim nie tworzą prawdziwej bliskości.

Przekonania kluczowe dla osobowości unikającej

Pacjenci z unikowym zaburzeniem osobowości mają kilka utrwalonych przekonań dysfunkcjonalnych, które przeszkadzają im w społecznym funkcjonowaniu. Przekonania te nie muszą być w pełni wyartykułowane, lecz odzwierciedlają obraz siebie i innych osób. W dzieciństwie lub w okresie dojrzewania w życiu takiego pacjenta była co najmniej jedna osoba znacząca (rodzic, nauczyciel, sąsiad, brat lub siostra, rówieśnik), która surowo go krytykowała lub wielokrotnie odrzucała.

Na podstawie interakcji z nią pacjent wypracowuje przekonania kluczowe o sobie w rodzaju: „jestem do niczego”, „coś jest ze mną nie tak”, „nie da się mnie lubić”, „jestem inny”, „nie pasuję”. Rodzą się też przekonania na temat innych ludzi: „innym ludziom na mnie nie zależy”, „inni mnie odrzucą”.

Przekonania kluczowe z biegiem czasu się wzmacniają, gdy dziecko negatywnie interpretuje kolejne doświadczenia i przestaje przyswajać informacje pozytywne, które przeczą takim interpretacjom.

Profil poznawczy osobowości unikającej

Pacjenci z osobowością unikającą często mają dysfunkcjonalny stosunek do negatywnych emocji: „nie wolno się denerwować”, „nie powinnam odczuwać lęku”, „inni ludzie rzadko się boją lub wstydzą”. Uważają, że jeżeli pozwolą sobie na nieprzyjemne emocje, to uczucie nimi zawładnie i już nigdy nie odzyskają równowagi: „jeśli przestanę tłumić emocje, to mnie one przytłoczą”, „jeśli zacznę się trochę niepokoić, to będzie coraz gorzej i gorzej, aż lęk stanie się nie do zniesienia”, „jeśli pozwolę sobie na gorsze samopoczucie, to pogrążę się nim całkowicie i nie będę w stanie funkcjonować”.

Obraz siebie (przekonania kluczowe)

  • Gorsza
  • Wrażliwa na umniejszanie
  • „Jestem niezdarna”
  • „Jestem niechciana”
  • „Nie zasługuje na miłość”
  • „Nie zniosę tego”

Obraz innych (przekonania kluczowe)

  • Krytyczni
  • Deprecjonujący
  • Lepsi
  • „Patrzą na mnie z góry”
  • „Są silni i będą mnie krytykować

Najważniejsze przekonania (warunki, prognozy i nakazy)

  • „Nie mam przyjaciół a więc nie da się mnie lubić”
  • „Jeśli ludzie mnie zauważą, to odrzucą mnie lub upokorzą”
  • „Gdybym wierzyła w siebie, to może by mnie lubili”
  • „Uważaj”
  • „Nie wyglądaj dziwnie”

Strategie nadmiernie rozwinięte (zachowania)

  • Przewiduje i unika sytuacji, w których może zwrócić na siebie uwagę lub poczuć dyskomfort
  • Tłumi emocje, jest bierna
  • Ucieka
  • Rozpamiętuje i pragnie relacji

Strategie słabo rozwinięte (zachowania)

  • Podejmowanie ryzyka w kontekście społecznym
  • Upominanie się o swoje prawa
  • Niezobowiązujące interakcje społeczne
  • Ekspresja wyrazu

U pacjentów, u których na podstawie kryteriów DSM-5 zdiagnozowano unikowe zaburzenie osobowości, zaobserwowano pewien podstawy konflikt.

Osoby takie chciałyby nawiązać bliskie relacje z innymi oraz w pełni wykorzystać swój potencjał intelektualny i zawodowy, ale boją się zranienia, odrzucenia oraz porażki.

Ich strategia — w przeciwieństwie do osobowości zależnej — polega na wycofaniu się i uniknięciu zaangażowania już na samym początku. Słowem kluczowym w tym zaburzeniu jest „nadwrażliwość”.

Obraz siebie: Pacjenci widzą siebie jako osoby nieprzystosowane społecznie oraz niekompetentne w sytuacjach związanych z nauką i zawodowych.

Obraz innych: Inni jawią im się jako osoby potencjalnie krytyczne, niezainteresowane i umniejszające.

Przekonania: Nierzadko u osób z tym zaburzeniem występują następujące przekonania kluczowe: „jestem do niczego… bezwartościowa… nie da się mnie kochać. Nie potrafię znieść niemiłych uczuć”. Przekonania te leżą u postaw przekonań warunkowych z wyższego poziomu: „jeśli ludzie się do mnie zbliżą, to odkryją «prawdziwą mnie» i mnie odrzucą, a to byłoby nie do zniesienia” albo: „jeśli podejmę się jakiegoś nowego zadania i nie uda mi się go zrealizować, to będzie oznaczać katastrofę”. Następny poziom przekonań — sterujących zachowaniami — składa się z przekonań instrumenlalnych (samoinstruowania) w rodzaju: „lepiej się nie angażować w ryzykowne relacje”, „powinienem za wszelką cenę unikać niemiłych sytuacji”, jeżeli pomyślę lub poczuję coś nieprzyjemnego, powinienem to natychmiast od siebie odpędzić, zajmując się czymś innym lub sięgając po antidotum (drinka, tabletkę itd.)”.

Zagrożenia: Największe zagrożenia to bycie zdemaskowanym jako „oszust”, poniżenie, umniejszenie lub odrzucenie.

Strategia: Główna strategia polega na unikaniu sytuacji, w której można być ocenianym, dlatego osoby z tym zaburzeniem zwyczaj trzymają się na skraju grup społecznych i starają się nie zwracać na siebie uwagi otoczenia. W kontekście zawodowych często stronią od przyjmowania nowych obowiązków i nie dążą do awansu, powodowane lękiem przed porażką oraz odwetem ze strony otoczenia.

Emocje: Główną emocją jest połączenie lęku i smutku wywołanego niedostatkiem przyjemności, którą osoba unikająca chciałaby czerpać z bliskich relacji oraz poczucia spełnienia i sukcesu. Pacjenci z tym zaburzeniem odczuwają też mniej lub bardziej stały lęk przed „wychylaniem się” w sytuacjach zawodowych i społecznych.

Niska tolerancja uczuć negatywnych sprawia, że osobowość unikająca nie opracowuje metod pokonania nieśmiałości i opanowania asertywnych zachowań. Ponieważ wykazuje skłonność do introspekcji i bezustannie obserwuje swoje emocje, jest niezwykle uwrażliwiona na smutek i niepokój. Niestety, mimo dotkliwej świadomości bolesnych uczuć unika rozpoznania nieprzyjemnych myśli. Ta skłonność wpisuje się w jej podstawową strategię, którą nazywamy „unikaniem poznawczym”. U podstaw wszystkich działań pacjentów z tym zaburzeniem leży niska tolerancja na nieprzyjemne uczucia oraz uwrażliwienie na porażki i odrzucenie. W przeciwieństwie do osób zależnych, które radzą sobie z lękiem przed porażką, „zawieszając” się na innych, osoba unikająca po prostu obniża oczekiwania i nie angażuje się w nic, co niosłoby z sobą ryzyko porażki bądź odrzucenia.

Schemat poznawczo – behawioralny

Sytuacja

Wykonanie przydzielonego zadania

Myśl automatyczna

„To jest zbyt trudne”

Nieprzyjemna emocja

Niepokój

Automatyczna myśl (w odpowiedzi na nieprzyjemne emocje)

„Zrobię to później”

Zachowanie, które zmniejsza nieprzyjemne emocje

Oglądanie filmu

Osobowość unikająca terapia

Pacjenci z osobowością unikającą przychodzą na terapię z właściwym sobie zbiorem przekonań oraz założeń o sobie i innych ludziach: „jeśli uwierzę w pozory troski i zrozumienia terapeuty, to zostanę skrzywdzona”, „jeśli w toku terapii skupię się na problemach, to mnie one przytłoczą”, „jeśli ujawnię negatywne informacje o swojej przeszłości i życiu, to terapeuta negatywnie mnie osądzi” oraz „jeśli zacznę się zachowywać w sposób, który mi sugeruje terapeuta, to zostanę odrzucony”. Podobne myśli – jeśli nie są poddane weryfikacji – uniemożliwią pacjentowi pełne zaangażowanie i zablokują korzyści, które mógłby wynieść z terapii.

Przy pomocy terapeuty pacjent przezwycięża skłonność do poznawczego i emocjonalnego unikania w toku sesji i w przerwach między sesjami. Dzięki temu zaczyna bardziej dobitnie uświadamiać sobie myśli i emocje; odkrywa też, że unikanie w istocie podtrzymuje problemy, z którymi się boryka. Pacjenci z osobowością unikającą często muszą rozwinąć w sobie zdolność autorefleksji oraz umiejętności potrzebne w związkach międzyludzkich — zdolność wyrażania siebie, asertywność i umiejętność negocjowania konfliktów. Pacjent uczy się również weryfikować myśli automatyczne, podstawowe założenia i przekonania kluczowe, które podtrzymują wzorce unikania. Konstruuje i wzmacnia nowe treści poznawcze — bardziej funkcjonalne i w większym stopniu umocowane w rzeczywistości — które sprzyjają inicjowaniu i pielęgnowaniu bliskości oraz zdrowej asertywności w relacjach.

Osobowość unikająca test

Ustrukturalizowany Wywiad Kliniczny do Badania Zaburzeń Osobowości według DSM-5 (SCID-5-PD) jest wywiadem diagnostycznym dla klinicystów i badaczy przeznaczonym do diagnozy dziesięciu zaburzeń osobowości (wiązki A, B i C) uwzględnionych w DSM-5, a także innego określonego zaburzenia osobowości.

Może być stosowany do rozpoznawania zaburzeń osobowości i diagnozowania ich w sposób kategorialny (występuje/nie występuje) lub profilowy. Test SCID-5-PD mogą przeprowadzić psychologowie i psychiatrzy (wymagany dyplom magisterski studiów psychologicznych lub medycznych z potwierdzoną specjalizacją). Więcej na temat Testu zaburzeń osobowości

Udostępniając (poniżej szybka opcja), “lajkując” pomagasz dotrzeć temu artykułowi do większej liczby osób. Jeśli możesz podziel się tym artykułem ze znajomymi.

Konsultacje z psychologiem online

Bez wychodzenia z domu

Psycholog Wojciech Klęk

Witaj! Na imię mam Wojtek, jestem psychologiem oraz psychoterapeutą poznawczo-behawioralnym (w trakcie szkolenia). 0d 2014 roku przewodzę społeczności Świadomie Przez Życie i pomagam ludziom wprowadzać zmiany w życiu poprzez szkolenia oraz sesje indywidualne. W pomocy psychologicznej wspieram klientów w poszerzaniu samoświadomości, przepracowaniu trudnych emocji oraz wypracowaniu nowych, skutecznych metod radzenia sobie z problemami. “Sama wiedza nie wystarczy, trzeba jeszcze umieć ją stosować” Kładę nacisk na praktykę, zależy mi by klienci po sesjach wdrażali wyniesioną wiedzę w swoim życiu. Doświadczali i kreowali go swoimi działaniami / brakiem działań, decyzjami / brakiem decyzji. W pracy coacha towarzyszę klientowi w procesie odkrywania jego mocnych stron, ustalaniu celów zgodnych z jego wartościami życiowymi oraz wdrożeniu skutecznych metod działania. Dzielę się swoją wiedzą oraz dostarczam narzędzia, które ułatwiają wprowadzenie pożądanej zmiany. Fascynuję się kulturą Japonii. Praktykuję ZEN – sztukę uważności oraz Kaizen – wprowadzanie zmian małymi krokami. Mieszkam w Bielsku-Białej.